تأملی بر فلسفه اخلاق از منظر علامه طباطبایی (ره)

اینگونه رایج و متداول است که دیدگاه علامه طباطبایی ره را نسبت به حسن و قبح و مبانی اخلاق، از مقاله ششم از کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم بدست می آورند که به تحلیل ادراکات اعتباری پرداخته است و لذا چنین نتیجه می گیرند که ایشان حسن و قبح را اعتباری می داند و درنتیجه برخی توالی فاسد اعتباری دانستن حسن و قبح نیز بر این دیدگاه بار می شود. علامه طباطبایی علاوه بر اینکه در یک عبارت کوتاه بحث خود را از حسن و قبح ارزشی که صفت فعل است فی نفسه، تفکیک کرده اند (اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج2، ص201.)، در تفسیر المیزان به صورت مبسوط ناظر به ابعاد مختلف اخلاق و حسن و قبح سخن گفته اند که متأسفانه از دید محققین دور مانده است. در ادامه به تناسب مقام، صرفاً به برخی سرفصل های مباحث ایشان اشاره می کنم.

ایشان به صراحت نسبیت اخلاق را مردود می شمارند و به نقد آن می پردازند، ایشان حتی اخلاق اجتماعی را که اعتباری است ناظر به طبیعت ثابت انسانی و مبتنی بر اغراض و مصالح اجتماعی می داند که از ثبات برخوردار است. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏1، ص: 380)

همچنین ایشان با تبیینی بدیع، همه افعال حضرت حق را حسن و عین عدل تحلیل می کنند به گونه ای که صدور ظلم از خدای متعال محال است. طبق این دیدگاه هیچگاه افعال حضرت حق در معرض پرسش از حسن و قبح قرار نمی گیرد. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏3، ص: 214 و ج‏14، ص: 272 و ج‏15، ص: 325 : کلام فی معنى نفی الظلم عنه تعالى‏)

 بنابراین می توان گفت حضرت علامه به حسن و قبح ذاتی که حقایقی نفس الامری و غیر مخلوق باشند معتقد نیست بلکه ایشان حسن را مخلوق خدای متعال می دانند و قبح را نیز از آنجا که امری عدمی تلقی می کنند نیازی به خلقت ندارد. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص: 12 و ج‏7، ص: 297 و ج‏11، ص: 339)

ایشان در اصلی ترین بحث خود پیرامون اخلاق، سطوح مختلفی برای اخلاق قائل اند:

سطح اول: اخلاق اجتماعی ؛ اخلاقی که در بستر اجتماع پدید آمده که وضعی و اعتباری است.

سطح دوم: اخلاق دینی ؛ که توسط انبیاء و کتب آسمانی بیان شده است.

سطح سوم؛ اخلاق توحیدی ؛ اخلاقی است که قرآن به آن پرداخته است. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏1، ص: 371)

البته در موضعی دیگر حسن و قبح انتزاعی را قبل از حسن و قبح اجتماعی تحلیل می کنند که در مجموع می توان به چهار سطح رسید. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص: 9)

در موارد متعددی ایشان پایگاه اخلاق را توحید می دانند به گونه ای که می بایست اخلاق را توحیدی تحلیل نمود چرا که اخلاق نمی تواند ضمانتی غیر از توحید داشته باشد. بلکه تمام شئون جامعه می بایست بر محور توحید شکل گیرد.(المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏11، ص: 155 و ج‏4، ص: 109)